تاريخچه هوانوردي 

در ۲۵ فوريه ۱۹۲۵( ۵ اسفند ۱۳۰۴) اولين خلبان ايراني كه كلنل احمدخان نخجوان نام داشت يك هواپيماي برژت -۱۹ را با پرچم و نشان ايران از فرانسه به پايگاه قلعه مرغي تهران پرواز داد. كلنل نخجوان در فرانسه دوره ديده بود و فقط ۲۰۰ ساعت پرواز داشت. بدين ترتيب در اين تاريخ اولين هواپيماي نيروي هوايي ايران با خلباني يك ايراني مرزهاي بين المللي را درنورديد و به فضاي پروازي ايران رسيد. در اين زمان ديگر خلبانان ايراني تحت نظارت يك استاد خلبان آلماني به نام «شفر» در ايران دوره مي ديدند.

خريد هواپيما قسمت آسان كار بود. آموزش خلبانان براي پرواز كردن با آنها، نفرات پشتيباني زميني براي نگهداري و تعمير آنها و ساختن فرودگاه ها قسمت سخت كار بود كه زمان هم مي برد. در همين دوره زماني نيروي هوايي ايران از قالب يك اداره كوچك در ستاد فرماندهي ارتش خارج شده و به يك نيروي جداگانه تبديل شده بود كه «نيروي هوايي ارتش شاهنشاهي ايران» نام گرفته بود؛ اولين فرمانده نيروي هوايي ايران هم كسي نبود به جز كلنل احمدخان نخجوان.

در سال ۱۹۲۴ (۱۳۰۳) اولين گروه از دانشجويان دوره خلباني و تكنسين پرواز به روسيه و فرانسه فرستاده شدند. بعدها در سال ۱۹۲۹ (۱۳۰۸) ايران ۱۵ خلبان داشت كه شش نفر از آنها در مدرسه پرواز ايستر فرانسه و ۹ نفر ديگر در مدرسه پرواز سباستوپول روسيه آموزش خلباني ديده بودند. در اين سال IIAF مخفف Imprial Iranian Air Force داراي ۳۳ فروند هواپيما از ۹ مدل مختلف بود. طي ۱۵ سال به يعني تا آغاز جنگ جهاني دوم بيش از ۳۰۰ هواپيما از ۱۸ مدل مختلف در اختيارنيروي هوايي ايران بود. در همان زمان هشت پايگاه هوايي كه مدارس آموزش خلباني و يك مركز آموزش تعميرات و نگهداري را شامل مي شدند ساخته شده بود. يك كارخانه مونتاژ هواپيما به نام «شهباز» هم ساخته شده بود كه قادر بود سه مدل مختلف هواپيما را مونتاژ كند. در سال ۱۹۴۱ (سوم شهريور ۱۳۲۰) بي طرفي ايران در جنگ جهاني دوم نقض شد و نيروهاي هوايي و دريايي انگليس و روسيه از شمال و جنوب به ايران حمله كردند. نيروي هوايي جوان ايران كه به تازگي به ساختن ساختارهاي اساسي خود مشغول شده بود، تحت هيچ شرايطي توانايي رويارويي با اين نيروي عظيم و توانمند را نداشت. با اين وجود تعدادي از پرسنل جوان اين نيرو تصميم به مقابله با بيگانه گرفتند و با كنترل پادگان قلعه مرغي دو هواپيما از اين پادگان به خلباني سروان وثيق و استوار شوشتري كه با شليك ضدهوايي مواجه شده و به ناچار آسمان تهران را ترك كردند. نيروهاي ائتلاف انگليس و روسيه كنترل دو پايگاه هوايي ايران را در دست گرفتند. آنها به ترتيب در مهرآباد و قلعه مرغي مستقر شدند. از نيروي هوايي جوان ايران تقريباً هيچ چيز باقي نماند.

پس از پايان جنگ ارتش بريتانيا ايران را ترك گفت اما ارتش روسيه از ترك ايران سر باز مي زد و كنترل شمال ايران را در اختيار داشت. سه ماه پس از اين اتفاق نيروهاي سرخ روسيه ايران را ترك گفتند. پس از اين نيروي هوايي ايران هميشه به عنوان نيروي برتر در خاورميانه شناخته مي شود. موقعيت استراتژيك ايران توسط آمريكا ناديده گرفته نشد و آمريكا از اوايل دهه ۱۹۶۰ شروع به فروش تعداد زيادي از هواپيماهاي پيشرفته خود به ايران كرد. در سال ۱۹۶۵ ميلادي ايران اولين هواپيماجت خود با نام اف - ۸۴ جي جت ثاندر دريافت كرد. در سال ۱۹۶۵ هواپيماهاي اف-۵ فريدم توسط ايران خريداري شدند و به دنبال آن در سال ۱۹۶۸ اف-۴ فانتوم هم به ايران فروخته شد. در سال ۱۹۷۰ ايران داراي قوي ترين نيروي نظامي در منطقه بود. قبول فروش هواپيماهاي فوق پيشرفته اف-۱۴ اي تام كت به همراه موشك هاي پيشرفته اي آي ام - ۵۴ فينيكس از سوي آمريكا به ايران نشان دهنده روابط بسيار گرم بين ايران و آمريكا بود. در پي وقوع انقلاب اسلامي در سال ۱۹۷۹ دكترين و استراتژي نظامي ايران تغيير يافت و ايران ديگر به خريد تسليحات پيشرفته و گرانقيمت علاقه نشان نداد و همين باعث ايجاد نوعي تغيير قدرت در منطقه شد. ايران ديگر نه تنها دوست صميمي آمريكا نبود، كه به خاطر سياست هاي امپرياليستي و ضد انساني آمريكايي به دشمن اصلي آن تبديل شد. آمريكا و ديگر كشورهاي غربي تحريمي نظامي عليه ايران اتخاذ كردند. كمك هاي آمريكا قطع شده بود و نيروي هوايي ايران از فرار و بركناري افسران زمان شاه رنج مي برد كه همين امر به پايين آمدن سطح سرويس دهي در نيروي هوايي منجر شده بود. به دليل تحريم تسليحاتي ايران و نرسيدن قطعات مورد نياز، آمار عملياتي نيروي هوايي ايران سريعاً رو به كاهش بود. پس از انقلاب نيروي هوايي به «نيروي هوايي ارتش جمهوري اسلامي ايران» كه خود ارتشيان به آن «نهاجا» مي گويند تغيير نام داد. نام انگليسي آن هم Islamic RepubLic of Iran Air Force است كه به اختصار IRIAF خوانده مي شود. در همين اوضاع و احوال عراق با مناسب يافتن فرصت درصدد برآمد تا با حمله به ايران قسمت هاي وسيعي از خاك ايران را ضميمه قلمرو خود كند؛ به همين خاطر در ۲۲ سپتامبر ۱۹۸۰ (۳۱ شهريور ۱۳۵۹) با يورشي عظيم به خاك ايران از طريق هوا، زمين و دريا جنگ تحميلي هشت ساله را عليه ايران آغاز كرد. جنگ با حمله هوايي نيروهاي عراقي به شش پايگاه نيروي هوايي ايران و چهار پادگان آغاز شد و همزمان چند لشكر و تيپ مستقل عراق در چهار محور از طول ۷۰۰ كيلومتر مرز مشترك با ايران به عمق خاك ايران يورش بردند. اولين حمله هوايي عراق چندان موفقيت آميز نبود. دلايل آن را مي توان به برنامه ريزي ناكافي و نادرست عمليات، نداشتن اطلاعات كافي از اهداف و استفاده نامناسب از بمب هاي جي پي(بمب هايي كه هدف خاصي ندارند و براي انهدام كلي به كار مي روند) برشمرد. در مهرآباد يك هواپيماي اف-۴ اي در هنگام جابه جايي براي در امان ماندن از حملات دشمن دچار سانحه شد و از همدان هم گزارش هايي در مورد خسارت يك فروند اف-۴ رسيد.

اولين عمليات هوايي ايران در پاسخ اين حمله و بلافاصله پس از آن در خاك عراق موفقيت آميز بود. در اين عمليات چهار فروند هواپيماي اف-۴ به پايگاه دريايي الشعبيه در نزديكي بندر ام القصر حمله بردند. اين چهار فروند هواپيما كه ۴۵۰ كيلوگرم بمب بر سر اين پايگاه ريختند عمليات خود را از پايگاه بوشهر شروع كردند. در ميان اهداف چندباطري موشك ضد كشتي وجود داشت. اين عمليات تلافي جويانه نيروي هوايي ايران به قدري سريع بود كه خط پدافند عراق در طول مسير پرواز دچار غافلگيري شده بود. روز بعد در عملياتي غيرقابل باور ۱۴۰ فروند از جنگنده ها و جنگنده بمب افكن هاي ايران به ويژه اف-۴ و اف-۵هاي پايگاه هاي بوشهر، همدان و تبريز توانستند با نفوذ خود به خاك عراق تلفات سنگيني به پايگاه ها و تاسيسات نظامي عراق وارد كنند. در اولين روزهاي جنگ چندين حمله هوايي ديگر به تاسيسات نظامي عراق از قبيل ام القصر انجام شد. در يكي از اين حملات دو فروند اف-۴ كه هر كدام شش بمب جي پي ۳۴۰ كيلوگرمي حمل مي كردند به تاسيسات نظامي دريايي و كشتي هاي موشك انداز عراق حمله بردند. در حدود ۲۰ دقيقه بعد يك فروند هواپيماي آر اف-۴ اي عكس هاي شناسايي از منطقه گرفت كه نشان مي داد كشتي ها و تاسيسات بندري دچار صدمات و خسارات سنگيني شده اند.

تاكتيك كلي در طول انجام چنين عمليات هايي رسيدن به هدف از راههاي مختلف، انجام يك

پاپ -آپ بيش از رسيدن به هدف و شيرجه زدن روي هدف براي انهدام آن است. در هنگام بازگشت دو اف-۴ يكي از آنها توسط يك موشك سام مورد اصابت قرار گرفت كه باعث آسيب ديدن برخي از سيستم هاي آن شد اما همچنان مي توانست پرواز كند. اما آتش خاموش كن ها كار نكردند و بال راست - محل اصابت موشك - آتش گرفت. باند فرود نزديك ترين پايگاه هوايي هم به دليل هجوم اوليه ارتش عراق براي فرود مناسب نبود و به همين خاطر مجبور به فرود در يك باند ناآماده با سرعت بالا شد.

چرخ ها تركيدند و هواپيما در حالي كه سرنشينان آن اجكت كرده بودند از انتهاي باند خارج شد. بعدها اين هواپيما با تعويض بال و ديگر تعميرات دوباره به جنگنده هاي مورد استفاده در جنگ پيوست. اين تعويض بال كه اولين بار در ايران انجام مي شد را مي توان نقطه آغاز انجام كارهاي غيرممكن در نيروي هوايي دانست. در اولين ماههاي جنگ «نهاجا» تلاش هاي خود را به جلوگيري پيشرفت نيروي زميني ارتش عراق معطوف كرده بود. جنگنده هاي ايراني براي اين كار با استفاده از راكت هاي ضد زره دانه به دانه تانك ها و زره پوش هاي عراق را شكار مي كردند و حتي گاهي اوقات تا ارتفاع سه تا چهار متر زمين هم پايين مي آمدند. در مقابل عراق هم از هواپيماهاي ميگ-۲۱ و ميگ-۲۳ براي پوشش نيروي زميني خود استفاده مي كرد كه اين پوشش به ناچار منجر به درگيري هوايي بين ايران و عراق مي شد كه مي توان پيروزي هاي ايران در اين زمينه را بيشتر از عراق دانست. مخصوصاً در اوايل جنگ كه آنها در مقابل هواپيماهاي اف-۱۴ ايران توانايي انجام هيچ عملي را نداشتند كه در اواخر جنگ با خريد ميراژ اف-۱ از فرانسه توانستند كمي جنگ هاي هوايي را متعادل كنند.

جنگ تحميلي عليه ايران علاوه بر خسارات و تلفات جانبي بسيار، دستاوردهاي ارزنده اي براي نيروي هوايي ايران داشت. نيروي هوايي در اين هشت سال توانست به تكنولوژي ساخت بسياري از قطعات مورد نياز خود دست يابد و در برخي موارد به خودكفايي برسد. پس از انقلاب اسلامي در سال ۱۹۷۹ (۱۳۵۷) تنها خريدهاي ايران از غرب ۳۵ فروند پيلاتوس پي سي-۷ ، ۱۵ فروند پي سي-۶ و ۱۵ توكانوي آموزشي اي ام بي۳۱۲ ساخت برزيل بوده است. اين خريدها بين ۱۹۸۳ تا ۱۹۹۰ انجام شده اند. مهم ترين خريدهاي غيرغربي ايران پس از انقلاب از چين با اف-۶ (ميگ -۱۹)، اف۷ ام (ميگ -۲۱) و هواپيماي ترابري و اي-۱۲ و از روسيه با ميگ-،۲۹ آنتونوف-،۷۴ چند فروند سوخو۲۴ ام كي واي ال-۷۶ تي دي بوده است

در سال 1270 خورشیدی یک نفر فرانسوى به ايران آمد و مدعى شد كه با وسيله اى به نام بالون مى تواند به هوا برود. روز موعود، در محوطه جلوى دروازه دولت ، پس از حضور شاه و درباريان، بالون آماده ى پرواز شد. آن مرد فرانسوى، هر چه اصرار كرد كه يكى از وزرا، در اين پرواز تفريحى وى را همراهى كند، كسى حاضر نشد. بالون به پرواز درآمد و پس از حدود نيم ساعت، در محلى ما بين قصر قاجار و داووديه، فرود آمد.مشاهده ى نخستين يرواز انسان به آسمان، باعث شد كه مردم شگفت زده تهران، اشعار زير را كه توسط مردم عادى سروده شده بود، بخوانند:

عرقچين بر سرم بالون هوارفت *** فرنگى توش نشست ييش خدارفت
ميخواس سر دربياره ازكار سبحون *** خدا زد تو سرش افتاد تو ميدون

بالون سوارى در تهران و اكثر شهرهاى ايران، مخصوصأ تبريز، بطور متناوب انجام مى شد.
در اواسط جنگ بين الملل اول، سپاه ژنرال دنسترويل و لشكر 13 انگليس، به ايران آمدند. اين لشكركشى توسط انكليسى ها، به منظور اشغال بادكوبه و مقابله با نيروى ارتش سرخ و جلوگيرى از پيشروى آنان به شمت تهران ا بود.در اين لشكركشى، نيروهاى انگليسى چند فروند هواييما با خود به ايران آورده بودند و آنها را در قزوين مستقر كردند. گاهى اوقات، يكى دو فروند از هواييماها از قزوين به تهران مى آمد و در قلعه مرغى، كه براى فرود هواييما مناسب بود فرود مى آمدند. قلعه مرغى بعدأ تبديل به فرودگاه نظامى شد. انگليسى ها از اين يرواز منظور سياسى داشتند، ولى اين امر برای مردم تهران به نوعى سرگرمى تبديل شده بود .انگليسى ها در يكى از روزهاى سال1290 خورشیدی ، احمدشاه و رجال دربارى را به ميدان مشق دعوت كردند، هواپيمايى كه در آنجا فرود آمده بود، به پرواز آمد. البته ضمن فرود آمدن هواييما، يكى از سواران قزاق، به خيال خود، در زيرهواپيمايى كه هنوز به زمين فرود
نيامده بود، سوار خوبى آغاز نمود كه ملخ هوابيما سر او را از تنش جدا كرد. در همين روزها، هواپيماى ديگرى (گويا روسى بود) در زمين هاى جاليه و فيشرآباد هنگام فرود آمدن
سقوط كرد و مردم طهران دسته دسته به تماشاى قطعات متلاشى شده ى آن، مى رفتند.هنگام جنگلى ها و حملات بلشويک ها به گيلان، آئروپلان و هیدروپلان هاى روسيه
و هواييماهاى انگليسى در حدود گيلان و قزوين به كرات ديده شده بودند.پس از پايان نخستين جنگ جهانى، نماينده كمپانى يونكرس به ايران آمد. كمپانى مذكور،پس از يک سلسله مذاكره با دولت های بى علاقه و دستگاه هاى بى اطلاع آن روز، از تأسيس مراكز هوايى و تشكيل آموزشكاه خلبانى در تهران مأيوس شده بود كه پس از كودتاى1299 به دستور سردار سپه، موجبات تشويق و تجديد مذاكره با كمپانى مذكور فراهم شد. كمپانى يونكرس، هواپيما و چند خلبان جوان هم به ايران آورد و در زمين هاى اماميه (اداره ى تسليحات و كارخانه برق محدوده ى ميدان شهدا و ابتداى خيابان پيروزي تهران) براى تشويق جوانان شروع به پرواز و نمايش هاى هوايى نمود و مردم داوطلبانه يك تومان مى دادند و سوار هواپيماها مى شدند.
يكى از هواپيماها ضمن پرواز خوب و پيشتک و وارو زدن، بالش شكست و سرنگون شد و خلبانش كه جوانى هفده ساله بود سوخت. همين موضوع و مشكلات سياسى و اقتصادى
ديگر، سبب عدم موفقيت شد ولى كمپانى از تصميم خود دست بردار نبود و تا سال 1309 موسسات متعددى را در تهران، اصفهان، مشهد و اغلب شهرهاى مهم ديگر ايران، داير كرد.
ارتش ايران كه براى بسط امنيت، شروع به سركوبى اشرار و گردنكشان كرده بود، احتياج زيادى به هواپيما براى پخش اعلامیه ها يا احيانأ بمباران داشت. ناچار براى مناطق حساس
جهت مبارزه با اشرار سرسخت، در برابر مزد گزاف روزانه، از هواييماهاى يونكرس وخلبان هاى آلمانى اش براى شركت در رزم ها استفاده مى نمود.سردار سپه كه متوجه اهميت نيروى هوايى و تأثير آن در جنگ ها بود، براى تشكيل يک بنگاه هوايى نظامى ايرانى دست به يک اقدام اساسى زد، و به سفراى ايران در پايتخت هاى شوروى، فرانسه و آلمان، دستورهاى لازم براى خريد هواييما داد و براى تربيت خلبان و ديدبان، دستور داده شد كه از بين افسران، درجه داران و دانشجويان مستعد آن روز كه به زبان روسى آشنايى داشتند، عده يى داوطلب انتخاب شوند. انتخاب شدگان، پس از زمايش هاى لازم، در اسفند 1303 تحت عنوان نخستين كاروان دانشجويان هوايى روانه روسيه شدند تا در آموزشگاه خلبانى سياستويل و لنينگراد شروع به آموزش نمايند كه نایب اول سرتيب عيسى اشتوداخ و مرحوم نايب اول شرف الدين قهرمانى، جزو اين دسته از دانشجويان بودند.در دوازدهم خرداد 1303 كه جمعى از افسران رسته هاى مختلف كه دانشگاه نظامى سن سير فرانسه را به پايان رسانده بودند، آموزشگاه خلبانى ايستر فرانسه را نيز به پايان رساندند كه سرهنگ دوم احمد نخجوان، سلطان دفترى و احمد خسروانى از آن جمله بودند.
سرهنگ نخجوان با يک هواييماى فرانسوى از پاريس و نايب اول اشتوداخ با يک هواييماى روسى از باكو به طرف ايران يرواز نمودند و هر دو به سلامت به ايران رسيدند.در روز پنجم اسفند 1303 نخستين خلبان ايرانى، هواييماى خريداری شده ايران از فرانسه را در فرودگاه قلعه مرغى، به زمين نشاند. جنب و جوشى غريب برپا بود. رضاشاه براى پیشباز، به فرودگاه قلعه مرغى رفت. رضاشاه كه كمتر اظهار رضايت از خودش نشان مى داد، در آن روز به طرزى اشكار خوشحال بود. هواپيماى سرهنگ نخجوان كه در آسمان پيدا شد. مستقبلين و مردم غريو شادى كشيدند. به محض اينكه هواييما بر زمين نشست، سرهنگ نخجوان از هواييما بيرون جست و پس از اداى سلام نظامى، زمين را سجده كرد و بر خاک وطن بوسه زد.شاه زير بازوى او را گرفت و بلندش نمود، و هم او بود كه فرمانده نيروى هوايى ارتش ايران شد.

http://xs218.xs.to/xs218/07321/Nakhjavan.jpg.xs.jpg (http://xs.to/xs.php?h=xs218&d=07321&f=Nakhjavan.jpg)
سرهنگ نخجوان نخستین فرمانده نیروی هوایی ایران 

هواپيماهاى خريدارى شده:

نخستين دسته هواپيماهاى خريدارى شده، از فرانسه، در سال 1303 به بندر بوشهر وارد شد. مسيو برو و چند خلبان فرانسوی كه موظف بودند آنها را در تهران تحويل نمايند كه به علت عدم آشنايى به سرزمين كوهستانى و اوضاع جوی ايران، سه فروند از آن هواييماها در بين راه (شيراز- اصفهان- كوه هاى بختياری) سقوط كردند. مسيو برو كه مدتى مفقود بود پس از چهار ماه، با پاى شكسته به تهران آمد.با همين هواپيماها بود كه مرحوم نايب ارفع الملک (سرتيپ حسن ارفع) در رزم هاى خوزستان، در آبان ماه 1303 اعلاميه هاى تبليغاتى سردار سپه را روى سياه چادرهاى ايلات و عشاير و گاهى با دست، بمب هايى روى عشايرى كه سرسختى مى كردند، فرو مى ريخت. هواپيماهای خريدارى شده از روسيه، آلمان و فرانسه، تدريجأ به ايران رسيد. در سال 1305، نيروى هوايى مختلط ايران، بدون داشتن سرپناه با سه گروه در قلعه مرغى تشكيل گرديد و هواپيماها را به نام هاى: كركس، سيمرغ، عقاب، شهپر، تيهو، شاهين،هماى، قرقى، كبک و بلبل ناميدند. خلبان و مكانيسين هواپيماها، ايرانى و روسى(لازفسكى) فرا نسوى (برو) آلما نى (ا شپاخر) بودند. براى نخستين بار در جنگ هاى لرستان، اكراد آرارات و در اطراف باجگيران، عليه لهاک خان باوند (سالار جنگ)- افسر ياغى- از هواييما استفاده شد.
در سال 1307، دومين دسته محصلين ايرانى از روسيه و فرانسه بازگشتند و در رزم هاى عملياتى شركت كردند. اين خلبان ها از افسران جوان و دانشجويان جديد بودند، آنان با همان هواپيماها، ابراز رشادت ها نمودند و در رزم ها بطور موثرى شركت مى كردند. در سال هاى 1306 و 1307، دو دسته ى ديگر افسر، جهت آموزش خلبانى به روسيه فرستاده شد. در همين سال، نايب اول مهدى سپه يور و نايب اول ماكويى باهواپيماى خود در عمليات عليه دوست محمد خان بلوچ، به مكران مى روند. نايب اول سپه يور در سال 1310، عليه اشرار آرارات، دست به عمليات محيرالعقولى مى زند.در سال هاى 1308- 1310، در عمليات فارس، قسمت اعظم هواپيماهاى ايران شركت مى كنند، ولى عشاير قدرت زيادى داشتند، بطورى كه تعدادى از هواييماها را در فرودگاه شيراز گلوله باران كردند. در سال 1309، گروه ديگرى از افسرانى كه به روسيه و فرانسه اعزام شده بودند، به ايران بازمیگردند و كادر هوايى، نسبتأ غنى مى شود.

نخستين سازمان نيروى هوایی ایران :

در سال 1315، سرگرد نوركيس و سروان اكمان سوئدى، پايه ى محكمى براى نيروى هوايى گذاردند. در سال 1313، اداره هوايى، به نيروى هوايى تبديل و داراى ستاد شد و تا سال 1317، سرهنگ بيور بلژيكى، رياست ستاد نيروى هوايى را عهده دار بود.

آموزشگاه هاى هوايى :

نيروى هوايى ايران تدريجأ آموزشگاه هاى خلبانى، ديده بانى، افزارمندى و فنى تشكيل مى دهد كه نه تنها داوطلبان جديد را تربيت میكرد، بلكه عده ای از افسران صف را كه
استعدادى داشتند و به نيروى هوايى انتقال داده شده بودند، آموزش مى داد.